AKANG Adipati Wirasaba, sepisan ingsun matur nuwun dene kakang kersa nggamblok engga tansaya muwuhi sen­tosane Kasultanan Pajang. Kaping pindho, matur nuwun dene kakang adipati kersa nyowanake Rara Su­kartiyah, putra putrine kakang adipati amrih ajar beksa ing kasultanan kene. Saka keparengingsun, Rara Sukartiyah arep tak pun­dhut minangka garwa selir.
Nanging sadurunge sun pundhut mlebu, putranira bakal digulawenthah ing bab subasitaning bebrayan ana kraton supaya tindak tan­duke ora nguciwani. Reh­ning dadi warganing ka­sultanan, putrinira arep di­sinaoni beksa kang luwih apik. Kepriye Rara Sukartiyah, apa sli­ramu gelem?”
Rara Sukartiyah  kang dhasare wis ora krasan manggon ana Wirasaba mar­ga dijodhokake karo Jaka Mangun, mung manthuk karo nglirik kanjeng ra­mane.
“Kawula matur gunging panuwun dhateng Kanjeng Sultan Hadiwijaya dene kersa nampi anak kula. Saha ma­tur nuwun dene Kanjeng Sultan kersa maringi pasinaon dhateng anak kula,” ature Adipati Wargahutama.
Bengine, sakdurunge Adipati War­ga­hutama pamit kondur menyang Wi­rasaba, diadani pagelaran lan gladhen joged.Para putri kraton dalah Rara Su­kartiyah diwenehi kalodhangan kanggo melu beksa. Rara Sukartiyah kang nate diwulang wuruk njoged dening rama-ibune banjur mbeksa gaya Banyuma­san. Yaiku joged renggong lan lengger Banyumasan. Sultan Hadiwijaya kapra­nan bareng pirsa yen Rara Sukartiyah bisa njoged kanthi alus tur trapsila.
“Ora nguciwani saupama Rara Su­kartiyah tak pundhut dadi garwa, senajan mung garwa selir,” batine Sinuwun Ha­diwijaya.
Esuke, Adipati Wargahutama sida pa­mit kundur. Sultan Pajang kang wis ke­pilut dening lelewa lan kasulistyane Rara Sukartiyah nguntabake baline Adipati Wirasaba nganti gapuraning alun-alun. Dene Rara Sukartiyah sing ditinggal ing Pajang digandheng astane dening Hadi­wijaya kakanthi mlebu kedhaton.
***
Ing alun-alun Pajang,  manuk-manuk cilik oyak-oyakan ing wit ringin kurung sakembaran. Para warga kutharaja mer­lok­ake ngenggar-enggar ati menyang lapangan bawera ing ngarepe kasultanan merga ya ing lapangan kang jembar iku saben ndina bisa weruh sesawangan kang endah lan nengsemake ati. Klebu nonton gladhen bedhaya ana pendha­paning kasultanan.
Yen bengi warga uga seneng  jejago­ngan, mlaku-mlaku lan dedolanan ing lapangan. Marga saben bengi alun-alun mau dipasangi oncor lenga jarak ing saben poncod lan pinggire lapangan. Mu­la senajan bengi alun-alun Pajang ka­ton padhang kaya rina.
Wanci awan panase sumelet. Ana pawongan loro menganggo busana sar­wa putih kang pepe ana sangisore wit ringin kurung ngarep kasultanan. Iku pratandha menawa ana warga kang kepengin njaluk keadilan marang Sultan Pajang. Marga ya mung sultan kang bisa mutus lan maringi keadilan marang wargane.
Weruh ana pawongan pepe, gan­dhek kang njaga alun-alun banjur so­wan lan matur marang sultan yen ana wargane kang lagi nyuwun keadilan.
“Timbalana kawula mau kon nga­dhep ing ngarsaku saiki uga”, prentahe Sultan Hadiwijaya.
“He kisanak, ana apa kok kowe pe­pe ana  ngisoring ringin kurung alun-alun kasultanan”, takone Sultan Hadi­wijaya bareng pawongan mau wis di­so­wanake dening gandhek. “Apa aku kurang adil marang kawulaku? Njur perangan endi sing kok anggep ora adil? Coba matura sing terwaca ora usah wedi.”
“Kanjeng Sultan ingkang tuhu wi­cak­sana, nyuwun gunging samodra pangaksama menawi kula kapenggalih lancang. Kawula menika demang ing To­ya­reka wewengkon Wirasaba. Dene me­nika yoga kula pun Jaka Mangun, mantu­nipun Adipati Wargahutama.”
“Lha njur karepmu kepriye, keadilan apa sing kok jaluk?”
“Sepindhah malih kawula nyuwun gu­nging aksama menawi kula lepat Kanjeng Sultan. Kawula badhe matur saleresipun bilih Rara Sukartiyah menika yektosipun mantu kula, bojonipun yoga kula pun Ma­ngun ingkang sakmenika wonten sisih ku­la menika”, kandhane Demang Toyareka.
“Demang Toyareka, apa kowe ora goroh? Rara Sukartiyah putrane Adipati Wargahutama kuwi isih suci, isih prawan. Lha kok kowe ngaku-aku dadi maratuwa­ne iki piye Demange?” Kanjeng Sultan Ha­di­wijaya kebranang, awit rumangsa ka­centhok pangrasane.
Nanging gandheng Demang Toyareka wis golong gilig arep gawe isin kadang tuwane mula senajan Kanjeng Sultan Ha­diwijaya muntap kanepsone, dheweke ma­lah sangsaya tambah olehe nguman-uman Adipati Wirasaba ana sangarepe ra­tu gustine. Kebeneran sultan Pajang dadi nesu.
“Kanjeng Sultan sampun dipun cidrani dening Adipati Wargahutama, sebab  Rara Sukartiyah sampun dados semahipun yo­ga kula. Kawula nyuwun pengadilan Kan­jeng Sultan.”
Midhanget ature demang Toyareka kang runtut, Sultan Pajang kang pancen nduweni watak cengkiling gampang nesu, ora nganggo dipikir dawa banjur prentah gandhek kinen nututi Adipati Wargahuta­ma kang wis metu saka kutharaja.
“Heh gandhek, tututana Adipati Wira­sa­ba lan patenana pisan!” ujare Sultan Hadiwijaya sereng. Banjur, “Demang To­yareka, kowe saiki bisa bali menyang ka­de­manganmu merga aku wis nibakake pi­dana pati marang kakangmu ya Adipati Wi­rasaba”, sabdane Sultan Hadiwijaya sadurunge jengkar saka palungguhane.
Sapungkure kanjeng sultan, Demang Toyareka malah dadi bingung merga ngelingi dhawuh kang wis ditibakake dening Kanjeng Sultan, yaiku pidana mati marang Adipati Wirasaba. Kamangka tujuwan sing utama yaiku bisaa ngajak mulih Rara Su­kar­tiyah lan mirang-mirangake Adipati Wi­ra­saba. Nanging jebule mleset, bojone Jaka Mangun ora gelem bali, malah  Adi­pati Wirasaba dipidana pati. Atine De­mang Toyareka dadi semplah, mantune ilang, kangmase dipidana pati.
***
Sawise nibakake pidana pati marang Adipati Wirasaba, atine Sultan Pajang dadi getun. Kanjeng Sultan menggalih, Adipati Wargahutama kang kabiji sumuyud ma­rang Pajang saiki malah wani ngapusi  ra­tu gustine. “Kenangapa Kakang Wirasaba nganti wani ngapusi aku?  Apa iya?,” ngo­no pangudarasane Kanjeng Sultan Hadi­wi­jaya. Ora sranta, kanjeng sultan banjur mlebu ing patunggone Rara Sukartiyah sing bakal dadi bojone. Weruh salirane Ra­ra Sukartiyah kang pancen sulistya ing warna, dukane Sultan Pajang dadi lilih. Kanthi sareh Hadiwijaya ndangu Rara Su­kartiyah ngenani Demang Toyareka lan Ma­ngun. Kanthi gamblang Rara Sukarti­yah nerangake sajujure marang Sultan Hadiwijaya.
“Rara Sukartiyah, apa bener sliramu wis dijodhokake karo putrane Demang Toyareka kang aran Mangun”, takone Sultan Hadiwijaya.
“Nun inggih leres sinuwun. Nanging jejodhowan kula taksih winastan kawin gantung. Sabab kawula dipun jodhokaken  kalihan Jaka Mangun nalika kula kekalih taksih sami-sami alit. Sareng diwasa kula lajeng mopo awit Jaka Mangun menika tek­sih tunggal dharah kaliyan kawula. Pa­man demang Toyareka menika adi tung­gal bapa-biyung kaliyan kanjeng rama adipati. Pramila kula saestu mboten ga­dhah krenteg kalihan Mangun. Lan ngan­tos sepriki kula dereng dipun jamah sinu­wun”, ature Rara Sukartiyah.
“Apa bener sing kok aturake kuwi wong ayu ?”
“Kasinggihan Kanjeng. Menawi kula kaanggep sampun mboten suci malih, dinten menika ugi kawula pasrah dhateng ngarsa dalem. Mangga sinuwun kula aturi mbuktekaken. Menanwi nyata-nyata tak­sih suci, kawula nyuwun kanjeng sinuwun paring aksama dhateng kanjeng rama  Wargahutama,” ature Sukartiyah karo nyembah.
“Yen ngono ayo nini, bareng-bareng awake dhewe mbuktekake kasucianmu. Mara age bareng manunggal nyawiji kla­wan ingsun bengi iki uga.”
Wengi kang endah, rembulan mo­blong-moblong padhang ing langit  biru tanpa aling-aling. Cecak ing tembok pa­dha oyak-oyakan seneng merga weruh ana klebate lemut lan laron. Nanging ba­reng ketemu cecak lanang lan wadon, banjur padha akaronsih. Padha karo kang lagi ditindakake Sultan Hadiwijaya karo Rara Sukartiyah. Hadiwijaya kepe­ngin mbuktekake menawa Sukartiyah pancen durung nate kagepok senggol karo dening priya.
Sultan Hadiwijaya pancen kawentar thukmis utawa bathuk klimis. Nanging bareng ngerti kasulistyane lan solahe Ra­ra Sukartiyah jroning ulah asmara sarta mangerteni menawa wanita kuwi isih suci, Kanjeng Sultan keduwung wis nibakake pidana pati marang Adipati War­gahutama.
Sakwise rampung saresmi karo Rara Sukartiyah, Sultan Hadiwijaya gegancangan metu saka kamar lan ngundang gandhek kang bisa dipercaya lan bisa nunggang jaran kanthi trampil lan cepet.
“He gandhek, susulen gandhek kang tak utus merjaya Adipati Wargahutama. Aku njabel keputusanku midana pati. Eng­gal budhala, aja nganti gandhek kang mangkat dhisik mau bisa nututi lakune Adipati Wirasaba”, kandane Sultan Hadiwijaya.
“Sendika dhawuh kanjeng Sultan,” ucape gandhek karo age-age nunggang jaran nyusul gandhek kawitan.
***
Lebar sowan Sultan Hadiwijaya, Adi­pati Wirasaba metu saka kutha raja Pa­jang. Niyate kondur Wirasaba karo ngeng­gar-enggar ati. Mulane kondure menyang Wirasaba ora metu dalan kang diliwati nalika tindak Pajang nanging lewat dalan liya. Sadalan-dalan kang di­liwati adipati Wirasaba mampir ing  ka­demangan-kademangan bawahane  sa­perlu silaturahmi. Ora lali adipati Wira­saba mampir omahe Demang Bener ing Panjer. Demang Bener iku isih tunggal sapaguron karo Bagus Suwarga. Mula nalika Demang Bener ngerti yen kang teka dulur tunggal guru, senenge ora ja­mak. Adipati Wirasaba disugata kanthi becik dening Demang Bener.
“Kakang Demang omahmu kok ma­lang ngene, apa yen udan ora tampu merga antarane omah ngarep lan mburi ora ana aling-alinge,” takone Adipati Wargahutama marang Demang Bener  nalika ngerti yen bale kang dienggo sapatemon antarane omah ngarep lan mburi ora bisa gandheng.
“Pancene ya salah kawitane. Ning bareng wis kebacut ya diterusake.  Meng­ko nek wis ana rejeki didandani supaya balene ora malang”, Demang Bener nyauri.
“Nurut panemuku, bale sing ngarep diputer supaya bisa tangkep antarane  omah mburi lan ngarep. Tengahe diwe­nehi talang. Dadi yen udan, banyu saka omah mburi karo bale bisa ngumpul ing talang”, penemune Adipati Wirasaba.
“Sliramu bener dhi, aku ya wis sedhi­ya kayu, pring  lan atep kanggo nggeser bale ngarep. Mbokmenawa yen wis pa­nen nembe bisa ndandani omah iki. Matur nuwun panemumu adhi Bagus Su­warga”, ujare Demang Bener.
Rampung anggone kangen-kangen­an, Adipati Wirasaba kasugata dhaharan komplit ditambah nganggo masakan pin­dhang banyak karemane Adipati Bagus Suwarga.
Gandheng masakan kang di­suguhake pancen mranani ing ati, dha­hare Adipati Wirasaba dhokoh saengga ora ngerti yen jaran dhawuk bang kang dicancang ing wit tangkil mbeker-mbe­ker.
Pambekere turangga kaya dene fira­sat merga ing wektu iku gandhek utus­ane Sultan Pajang kang entuk dhawuh mrajaya Adipati Wirasaba wis kasil nututi. Ning gandheng gandhek mau rada me­sakake kanjeng adipati kang lagi dhahar niyate mateni disumenekake, diantu sa­we­tara nganti anggone dhahar sang adipati rampung.
Ora ngertiya yen ing mburine uga ana gandhek kaloro sing diutus dening Sultan Pajang supaya murungake sedyane gandhek kang kapisan. Kanthi swara kang seru, gandhek mburi nyaruwe gan­dhek ngarep supaya murungake keka­rep­ane. Nanging bengok-bengoke gan­dhek mburi ditampa salah dening gan­dhek ngarep. Ora nganggo nunggu adi­pati rampung dhahar, gandhek ngarep njojohake keris pusakaning negara kang diparingake dening Sultan Pajang me­nyang padharane Adipati Wirasaba. Ora nganti dijojos kaping pindho, adipati Wirasaba tiba nggeblag.
“Hai gandhek, apa salahku?” pita­kone Adipati Wirasaba karo nekem ta­tune.
“Nyuwun gunging pangapunten kan­jeng adipati, kawula pikantuk tugas sa­king Njeng Sultan supados nyirnakaken paduka mawi pusakaning negari meni­ka.”